Janusz Korczak
1878-1942, Warszawa, Polska
„Był już wtedy bardzo chory, a mimo to szedł wyprostowany, z twarzą przypominającą maskę, pozornie opanowany. Szedł przodem tego tragicznego pochodu. Najmłodsze dziecko trzymał na ręku, a drugie maleństwo prowadził za rączkę […].
Jego myśl pedagogiczna jest coraz szerzej znana na świecie, a on sam jest rozpoznawany przede wszystkim jako prekursor i przedstawiciel ruchu na rzecz praw dzieci. Kim był Janusz Korczak ps. „Stary Doktor”?
„Kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat” - Janusz Korczak.
Zobacz na Facebooku!
Przede wszystkim człowiek
Urodził się 22 lipca 1878 r., w Warszawie będącej wówczas pod zaborczym panowaniem Rosji. Wywodził się z zasymilowanej rodziny żydowskiej i został wychowany w polskiej kulturze, w duchu pozytywistycznych haseł pracy społecznej. Pomyślnie zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie, a w 1905 r. otrzymał dyplom lekarza. W maju tego samego roku, jako poddany rosyjski został powołany do armii rosyjskiej. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej do pełnił służbę w punkcie ewakuacyjnym i w pociągach sanitarnych. Wrócił do Warszawy pod koniec marca 1906 i przez kolejne sześć lat pracował jako pediatra w Szpitalu dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, wypełniając swoje obowiązki bardzo ofiarnie. Prowadził również prywatną praktykę. Od ubogich pacjentów nie pobierał wynagrodzenia, od zamożnych nie wahał się żądać wysokich honorariów. Na przełomie lat 1907/1908 podnosił swoje kwalifikacje w Berlinie.
Przełomowa decyzja
W roku 1910 podczas pobytu w Paryżu i Londynie podjął decyzję, że nie założy rodziny. Jednocześnie uważał, że rodzina jest najlepszym miejscem wychowywania dzieci, a w przypadku jej braku – towarzystwo rówieśników. Będąc już wówczas doświadczonym teoretykiem i praktykiem wychowania, stworzył oryginalny system pracy z dziećmi, oparty na partnerstwie, samorządnych procedurach i instytucjach oraz pobudzaniu samowychowania. W placówkach gdzie pracował, starał się zapewnić dzieciom beztroskie (co nie znaczy pozbawione obowiązków) dzieciństwo. Traktował je poważnie, mimo dużej różnicy wieku, i prowadził z nimi otwarte dyskusje. Uważał, że dziecko powinno samo zrozumieć i emocjonalnie przeżyć daną sytuację, doświadczyć jej, po czym samo wyciągnąć wnioski, ewentualnie ponieść konsekwencje oraz zapobiec przypuszczalnym skutkom – zamiast być sucho poinformowane o fakcie (dokonanym lub nie) i o jego następstwach przez wychowawcę. W 1908 r. został członkiem powołanego rok wcześniej Towarzystwa „Pomoc dla sierot”, które miało objąć opieką osierocone i najbiedniejsze dzieci wyznania mojżeszowego. Po wybuchu I wojny światowej został, ponownie powołany do armii rosyjskiej jednak niebawem został urlopowany z wojska po chorobie, w 1917 r. był lekarzem w przytułkach dla dzieci pod Kijowem.
„Stary Doktor”
W połowie roku 1918 wrócił do Warszawy, gdzie pracował z licznymi wychowankami. Był pionierem działań w dziedzinie diagnozowania wychowawczego oraz prekursorem działań na rzecz praw dziecka-człowieka. W okresie międzywojennym opublikował wiele prac, a także opowiadań dla dzieci, a od wiosny 1935 r., z przerwami współpracował również z Polskim Radiem. Oryginalne audycje Korczaka, nazywane „gadaninkami radiowymi”, stały się z miejsca wielkim wydarzeniem radiowym i zostały zaliczane do klasyki literatury „słowa brzmiącego”. Wygłaszał je jako „Stary Doktor”, nie podając swojego prawdziwego pseudonimu literackiego. Ówczesny pracownik Polskiego Radia Aleksander Hertz napisał po latach:
[…] Co tydzień jako Stary Doktór wygłaszał pogadankę o dzieciach i ich sprawach. Były to arcydzieła narracji radiofonicznej. Ich forma językowa, styl, sposób wygłaszania były czymś znakomitym. Stary Doktór jak mało kto umiał wyczuć warunki, jakie stawiała forma radiofoniczna. Tematem pogadanek było dziecko. A raczej świat widziany oczami dziecka, sprawy dziecka, jego kłopoty, cierpienia, radości […].
Przez całe swoje życie udzielał się społecznie. W okresie międzywojennym społecznikowską pasję realizował również poprzez otwarte odczyty i udział w różnych akcjach społecznych. Razem ze Stefanią Wilczyńską założył i prowadził w latach 1912–1942 Dom Sierot – dla dzieci żydowskich w Warszawie.
Ostatnia droga
Podczas niemieckiej okupacji Polski nie aprobował dyskryminacyjnego oznaczania Żydów opaską z niebieską Gwiazdą Dawida. W swojej pracy z dziećmi nie ograniczał się tylko do działalności w Domu Sierot, ale angażował się także w działania na rzecz innych placówek, przede wszystkim Głównego Domu Schronienia — największego sierocińca w warszawskim getcie. Przyjaciele Korczaka byli gotowi umożliwić mu wyjście z getta i zorganizowanie kryjówki, jednak on sam nie był tym zainteresowany. Podobnie postąpili pozostali, inni dzielni ludzie — pracownicy Domu Sierot. Najprawdopodobniej 5 lub 6 sierpnia 1942 r., Janusz Korczak, Dom Sierot i jego pracownicy oraz ok. 200 wychowanków został wywieziony do obozu zagłady w Treblince podczas tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta. Straszliwe kadry z dramatycznego marszu dzieci i Janusza Korczaka do miejsca transportu na Umschlagplatz zapamiętała Irena Sendlerowa:
„Był już wtedy bardzo chory, a mimo to szedł wyprostowany, z twarzą przypominającą maskę, pozornie opanowany. Szedł przodem tego tragicznego pochodu. Najmłodsze dziecko trzymał na ręku, a drugie maleństwo prowadził za rączkę”…
Janusz Korczak zmarł prawdopodobnie 7 sierpnia 1942 r., w niemieckim obozie zagłady Treblinka na terenie okupowanej Polski.
W ostatnich trzech miesiącach życia (maj–początek sierpnia 1942) pisał pamiętnik. Ostatni zapisek datowany jest na 4 sierpnia 1942 r. Maszynopis został wyniesiony z getta, ukryty i po raz pierwszy opublikowany w Warszawie w 1958 r. Obecnie myśl pedagogiczna Janusza Korczaka jest coraz szerzej znana na świecie, jest on rozpoznawany przede wszystkim jako prekursor i przedstawiciel ruchu na rzecz praw dzieci. Jego nowoczesne pomysły pedagogiczne wyrastały z praktyki, chociaż był także dobrze zorientowany w nurtach pedagogicznych i psychologicznych swojej epoki. Współcześnie jest uznawany za jednego z pionierów nurtu pedagogicznego nazywanego „edukacją moralną” (ang. moral education), chociaż nie stworzył żadnej systematycznej teorii na ten temat.
Bibliografia selektywna:
- Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa 1934
- Igor Newerly, Żywe wiązanie. Warszawa 1966
- Maria Falkowska, Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka, Warszawa 1989
- Joanna Olczak-Ronikier, Korczak. Próba biografii. Warszawa 2011
- Janusz Korczak: Pamiętnik i inne pisma z getta. Warszawa 2012
- Kolekcja Janusza Korczaka w zbiorach Biblioteki Narodowej (wersja cyfrowa na Polona.pl)
- Strona Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka
- Centrum Pamięci Bohaterów Polskich, Argentyna. polish-heroes.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-25)].
- The Janusz Korczak Living Heritage Association (ang. • szw.)
- Jom Kipur w Getcie Warszawskim, święta doktora Korczaka. izrael.org.il. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-13)].
- Jarosław Górski, Korczak, jakiego znać nie chcemy
- Jarosław Górski, Estetyk – przyrodnik – czarodziej. Pisarskie powinności Janusza Korczaka
